Effecten corona

1. Inleiding
Het jaar 2021 heeft net als 2020 voor een belangrijk deel in het teken gestaan van de effecten van corona, wereldwijd maar uiteraard ook in onze gemeente. De effecten voor inwoners, ondernemers, bezoekers, studenten en scholieren zijn ingrijpend geweest. En dit heeft een belangrijke invloed gehad op de werkzaamheden door de gemeente, zowel voor de raad, het college als het ambtelijk apparaat.

Ook op de financiële positie van de gemeente heeft de crisis effect gehad. Gelukkig heeft het Rijk ruimhartig aanvullende vergoedingen gegeven voor allerlei extra kosten dan wel wegvallende inkomsten. Daar komt nog bij het effect van het onverwacht sterke herstel van de economie in 2021 dat de prijzen van veel goederen sterk heeft doen stijgen.

De Commissie Bedrijfsvoering en Auditing Decentrale Overheden (Bado), heeft in een speciale notitie geadviseerd daarom een afzonderlijke paragraaf op te nemen om aan deze effecten afzonderlijk aandacht te kunnen besteden.

2. Algemeen
Nadat de coronacrisis uitbrak in Nederland, medio maart 2020, kwam vanuit de gemeenteraad het voorstel om een apart fonds in te stellen om de effecten van de crisis te kunnen opvangen, het Helders steunfonds, waarin € 2 miljoen uit de algemene reserve is gevoegd. De bedoeling van het fonds is om als laatste vangnet, de effecten voor zowel de voorzieningen in de gemeente op te kunnen vangen, om maatregelen voor ondernemers en op het gebied van welzijn en cultuur te kunnen bekostigen. Aanvullend is door het Rijk extra geld beschikbaar gesteld om diverse effecten voor de gemeente op te vangen. Daardoor is het effect per saldo voor de gemeente beheersbaar gebleven.

3. Korte termijneffecten op de gemeente
De coronacrisis heeft effecten op de gemeente, zowel op de korte als de lange termijn. Die effecten kunnen deels concreet worden bepaald, maar voor een ander deel alleen kwalitatief. Wat zijn de effecten op korte termijn?

1. Omdat ondernemers soms hun gemeentelijke belastingen niet meer konden betalen zijn betalingsregelingen getroffen. Overigens is het absolute effect voor de gemeente relatief gering.
2. Allerlei maatschappelijke organisaties die wel of geen subsidierelatie met de gemeente hebben, kwamen in financiële problemen door wegvallende inkomsten dan wel hogere kosten. Voor specifieke onderdelen heeft de gemeente daarvoor tegemoetkomingen verstrekt, deels bekostigd uit het Helders steunfonds, deels uit extra bedragen die de gemeente heeft ontvangen van het Rijk. Te denken valt aan buurthuizen, scholen, vervoersbedrijven, kinderopvang, culturele instellingen, zorginstellingen etc.
3. De kosten van afval over 2021 waren net als in 2020 aanzienlijk hoger dan begroot. Niet alleen extra grote schoonmaak en verbouwingen hebben plaatsgevonden, maar er zijn ook veel meer verpakkingen wegens de toename van het thuis laten bezorgen van allerlei bestellingen en maaltijden. In 2021 hebben we ook de naberekening van de HVC van ruim € 400.000 over 2020 meegenomen.
4. De opbrengsten van diverse soorten leges en heffingen zijn lager uitgevallen. Minder huwelijken en minder buitenlandse vakanties hebben geleid tot lagere leges huwelijken en lagere opbrengsten reisdocumenten. Ook specifieke leges voor evenementen zijn lager uitgevallen. Precario over terrassen is niet opgelegd.
5. Bij de kosten van bedrijfsvoering komt naar voren dat de budgetten voor reiskosten en opleidingskosten niet volledig zijn besteed als gevolg van corona. Dit is in belangrijke mate een incidenteel effect.
6. Bij vervoersbedrijven die diensten verlenen voor taxivervoer Wmo en leerlingenvervoer is in overeenstemming met afspraken tussen het Rijk en de VNG een continuïteitsbijdrage verstrekt. Dit komt overeen met de systematiek die is toegepast bij zorginstellingen om de zorginfrastructuur in stand te houden.
7. Aan ondernemers in de horeca is ruim € 100.000 verstrekt (stand eind 2021) als bijdrage in de overige materiële lasten wegens de vroege sluiting en lockdowns wegens de coronacrisis.
8. Om de plaatselijke detailhandel te stimuleren werd € 290.000 uitgegeven om elk huishouden in onze gemeente een Jutterspas te verstrekken met daarop een startbedrag van € 10.
9. Via Halte werk in Alkmaar zijn de bijdragen in het kader van de TOZO verstrekt aan zelfstandigen die hun werk weg zagen vallen. Deze vergoeding wordt gedekt door een bijdrage van het Rijk.

Hoewel het perspectief begin 2022 gunstiger is op de afloop van de coronacrisis, gaat het werk nog door in 2022; ondersteuning bij schuldsanering, het helpen opstarten van de culturele sector (mede dankzij extra bijdragen van het Rijk), specifieke bijdragen aan instellingen uit het Helders steunfonds dan wel uit extra middelen van het Rijk. Het totale effect is daarom ook nog niet duidelijk; in grote lijnen kan gesteld worden dat door extra bijdragen van het Rijk en inzet van het Helders steunfonds de grootste financiële effecten opgevangen zijn en kunnen worden.

4. Verwachte lange termijneffecten op de gemeente
De effecten van de coronacrisis op lange termijn voor onze gemeente zijn van belang maar nog nauwelijks goed in te schatten. Een aantal belangrijke vragen komt naar voren:

1. Is de coronacrisis echt over of komt er nog een nieuwe golf in het najaar van 2022 met nieuwe lockdowns? En blijft het Rijk dan aanvullende middelen verstrekken?
2. De sterke economische opleving na de crisis is uiteraard verheugend maar brengt wel (mede door andere oorzaken) een sterke inflatie mee. Wat betekent dit voor de kosten van de gemeente en hoe lang zal de hoge inflatie doorzetten? Wat is het blijvende effect van de crisis op ondernemers, nu de steun wegvalt?
3. Door het economisch herstel nemen ook de prijzen voor brandstof toe, nog verder gestimuleerd door de oorlog in Oekraïne. Dat heeft voor de haven als effect dat er meer scheepsbewegingen zijn voor olie- en gaswinning en dat wellicht de aanleg van windmolenparken versneld zal worden.

Daarnaast zijn er op een ander niveau nog lange termijneffecten mogelijk:

• Wordt het gemakkelijker om schaars personeel te werven door de betere mogelijkheden om thuis te werken en doordat kandidaten meer zekerheid willen?
• Wat betekent de crisis en de als gevolg daarvan opgelopen spanningen in gezinnen voor de vraag naar jeugdzorg en vrouwenopvang?
• Hoe ontwikkelt zich het aantal mensen dat een beroep doen op een bijstandsuitkering?

Deze lange termijneffecten zullen de komende jaren veel aandacht blijven vragen van de gemeente en aanpassingen aan de doelen van de politiek betekenen.

5. Visie op genomen en te nemen maatregelen en activiteiten
De coronacrisis raakt veel activiteiten van de gemeente in meer of mindere mate. Zowel op korte als lange termijn. De exacte gevolgen blijven lastig in te schatten. De keuze die de gemeente daardoor heeft gemaakt, bestaat in hoofdlijnen uit de volgende elementen:

• De voorzieningen in de gemeente die van belang zijn voor inwoners en ondernemers moeten zoveel mogelijk in stand blijven. Daarvoor is onder andere het Helders steunfonds opgericht.
• De positieve ontwikkeling van de gehele gemeente, waaraan hard gewerkt werd en wordt, moet voortgezet worden om van Den Helder en Julianadorp plaatsen te maken waar het goed en gezond wonen, werken en recreëren is. Daartoe moet de woningbouwopgave en de inzet op werkgelegenheid onder andere in en bij de haven met ambitie worden voortgezet. De inzet van het initiatief voor het 'Helders perspectief' en de afspraken over de havenontwikkeling o.a. in de Regiodeal met Rijk, provincie en de Kopgemeenten en de samenwerking met de Woningstichting sluiten daar nauw bij aan.
• Blijven investeren in de stad, o.a. in de infrastructuur (met extra aandacht voor fietsen) en maatregelen ten behoeve van het klimaat en duurzaamheid.
• Het in stand houden van een doelmatige zorginfrastructuur.

Deze hoofdlijnen worden ingevuld door onder andere:

• De middelen die we hebben en aanvullend krijgen om mensen snel weer aan het werk te helpen worden daar concreet voor ingezet.
• Mensen met problematische schulden krijgen een aanbod tot ondersteuning.
• Naar aanleiding van het Panteia-rapport over PoDH wordt overlegd om bepaalde kosten met een publiek karakter op te vangen en daarmee de uitgangspositie voor de haven te versterken.
• Nieuwe woningbouwlocaties worden ontwikkeld.
• De upgrade van de binnenstad, de verbinding met Willemsoord en de kust wordt verder aangepakt.
• Door wijkgericht te werken in wijkteams wordt de zorg integraal aangepakt om doelmatige en doeltreffende zorg betaalbaar aan te kunnen bieden;
• Er wordt steeds meer opgavegericht gewerkt om zo te opgaven van de gemeente integraal op te kunnen pakken.

6. Totaal van de financiële effecten
Het weergeven van de totale financiële effecten van de coronacrisis is onmogelijk. Zelfs de effecten die zich beperken tot 2021 zijn al moeilijk op te sommen:

• Hoe zou het aantal inwoners met een uitkering zich hebben ontwikkeld zonder corona.
• Wat is het effect van de crisis op de vraag naar woningen in onze gemeente.
• Hoe zou de toegenomen vraag naar huishoudelijke hulp of bijv. de sterk gestegen hoeveelheid afval zich hebben ontwikkeld zonder corona?

We kunnen wel een aantal activiteiten noemen die concreet beïnvloed zijn door corona en die afgeleid daarvan invloed hebben gehad op onze inkomsten en uitgaven:

• De opbrengst van reisdocumenten en rijbewijzen is sterk tegengevallen.
• De opbrengsten van huwelijksleges zijn lager uitgekomen.
• Zelfstandigen hebben uitkeringen aangevraagd (TOZO) en voor aanvullende kosten (TONK).
• De vraag naar maatschappelijke opvang en jeugdzorg is toegenomen door grotere spanningen in gezinnen.
• De vraag naar huishoudelijke hulp is toegenomen doordat de sociale omgeving bij veel mensen wegviel.
• Culturele instellingen zijn een flink deel van het jaar gesloten geweest dan wel beperkt geopend.
• De gemeente hanteert bij subsidies coulance voor activiteiten die niet uitgevoerd zijn.
• Evenementen konden geen doorgang vinden.
• Maatschappelijke instellingen als buurthuizen moesten een deel van het jaar gesloten blijven. Met middelen van de gemeente en aanvullende middelen van het Rijk zijn tegemoetkomingen verstrekt.
• De opbrengsten van belastingen zijn beïnvloed doordat voor meer achterstallige posten een voorziening moest worden getroffen. De effecten daarvan lopen nog door.

De daadwerkelijke effecten moeten ook in 2022 nog duidelijk worden. De effecten voor de invordering van de gemeentebelastingen zijn ook nog niet volledig te overzien omdat uitstel is verleend in 2020 en 2021. Corona heeft ook begin 2022 nog effect gehad; pas na afloop van de crisis, in de loop van 2022 zal een meer compleet beeld naar voren komen.

Wel kan aangegeven welke middelen we hebben aangewend uit de specifiek door de raad ingestelde reserve (Helders steunfonds) in 2021:

Van het restantbedrag is in de begroting 2022 rekening gehouden met een inzet van
€ 600.000. Voor het stimuleren van de culturele sector is van het Rijk in 2021 € 656.000 ontvangen waarvan voorgesteld wordt dit toe te voegen aan de reserve Helders Steunfonds.

7. Totaal van de risico’s
De coronacrisis leidt tot risico's voor de gemeente. Om deze op te vangen is in 2021 gebruik gemaakt van zowel het Helders Steunfonds als van extra bijdragen van het Rijk. De belangrijkste risico's eind 2021 en de eventuele beschikbare middelen om deze op te vangen zijn:

Inkomsten:

• Uiteindelijk lagere OZB doordat uitgestelde betalingen kunnen leiden tot afstel. Dit risico wordt als gering ingeschat, doordat Cocensus in de loop van 2020 weer is gaan invorderen na uitstel. Daarbij zijn specifieke afspraken gemaakt waardoor de inning relatief goed verloopt. Voor de nog openstaande posten is een gedeeltelijke voorziening getroffen;

Uitgaven:

• De lasten voor uitkeringen kunnen hoger worden doordat mensen ontslag hebben gekregen en een uitkering van het UWV; na verloop van tijd zouden zij in de bijstand terecht kunnen komen. Bij zelfstandigen die hun opdrachten zagen opdrogen geldt iets vergelijkbaars: zij kunnen een uitkering krijgen uit de TOZO als zij aan de criteria voldoen; wanneer deze ophoudt te bestaan zou het kunnen dat zij in de bijstand terecht komen. Toch lijkt het effect van de crisis mee te vallen door de sterke economische opleving.
• De kosten van afval zijn aanzienlijk hoger geweest in 2020 en 2021. De vraag is of dit een incidentele stijging is geweest dan wel dat er ook een structurele component in zit. Dat moet in 2022 blijken;
• De vraag naar Wmo- huishoudelijke hulp en begeleiding is aanzienlijk toegenomen in 2020 en 2021 omdat het inzetten van het eigen netwerk maar beperkt mogelijk was. De vraag is of (een deel van) deze vraag structureel is. Voorlopig wordt er vanuit gegaan dat in 2022 deze extra vraag weer kan worden afgebouwd. Doordat de raad besloten heeft de eigen bijdragen voor het vervoer te laten vervallen zal de verwacht besparing op dat gebied wegvallen.
• De vraag naar Jeugdzorg is toegenomen mede door groeiende spanningen in gezinnen door corona. Ook hiervan is de vraag hoe deze toegenomen vraag is ontwikkelt. Ingezet wordt op een actief preventief beleid om deze toename te kunnen beheersen.
• Bij de culturele instellingen lijken de tegemoetkomingen toereikend om de negatieve effecten op te vangen. Zeker de extra bijdragen van het Rijk voor de opstart van de culturele sector kan daarbij helpen.

Tot nu toe kunnen de werkelijke effecten worden opgevangen met de beschikbare (extra) middelen.

8. Inzet van de ambtelijke organisatie
De ambtelijke organisatie heeft zich in 2020 en 2021 zeer flexibel moeten inzetten. Thuiswerken, digitaal overleg, cliënten ontvangen digitaal of met aangepaste maatregelen, nieuwe mensen inwerken vanuit huis, extra inzet van BOA's. Voor elke medewerker was er een flinke verandering. Ondanks dat zijn de meeste en belangrijkste activiteiten met de nodige inspanningen doorgegaan.

9. Verwachtingen voor 2022 en verder
Het is moeilijk te voorspellen wat de effecten zijn van de coronacrisis voor 2022 en verder. Het beeld dat voorlopig ontstaat is dat de vraag naar extra Wmo- en Jeugdzorg doorgaat. Wanneer in 2022 weer een normalere situatie ontstaat wordt meer duidelijk wat incidenteel en structureel is. Er wordt hard gewerkt aan het beheersen van die toegenomen vraag.

De effecten van de toegenomen inflatie, niet alleen door de economische opleving na corona maar ook door de oorlog in Oekraïne, heeft nog een onbekend effect maar dit kan wel fors zijn voor de gemeente.

Omdat in de begroting keuzes worden gemaakt om door te gaan met investeren in de stad hopen we ook daardoor de mogelijke negatieve effecten voor de ontwikkeling van onze gemeente te verlichten.